ماه مبارک رمضان، بهار قرآن

خداوند همیشه سفره خود را پهن کرده‌است و ما مهمان او هستیم و در این دو زمان و زمین ما را هم به ضیافت دعوت کرده‌است، هم در ماه مبارک رمضان فرمود شما جزء ضیوف الرحمان هستید برای این زمان، هم در سرزمین وحی فرمود جزء ضیوف الرحمان هستید، حاجیان و معتمران جزء مهمانان خدا هستند اما هر مهمانی، هر دید یک بازدید هم دارد فرمود من شما را به عنوان مهمان دعوت کرده‌ام؛ ولی شما اگر مرا دعوت کنید من می‌آیم من منتظر میزبانی شما هستم. این چنین نیست که خدا فقط مهمانی بدهد و مهمان نشود، فرمود اگر میزبانی مرا قبول کردید من مهمان شما می‌شوم «أَنَا عِندَ المُنکسِرَة قُلُوبهم» کسانی که قلب شکسته دارند، من مهمان او هستم. ماه رمضان، ماه نزول قرآن می‌باشد و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «تمام کتاب‌های آسمانی، در ماه رمضان نازل شده‌اند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است». آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصّلی در عظمت ماه رمضان ایراد کرده‌اند که در بعضی از تفاسیر و کتب روایی آمده‌است. همچنین در صحیفهٔ سجادیه، امام سجاد علیه السلام با دعایی به استقبال ماه رمضان رفته و در وداع آن ماه، مناجات جان سوزی دارند.

 

ماه مبارک رمضان، ماه ضیافت و میهمانی خدا

در رمضان، مؤمنان با «یا ایّها الّذین آمنوا کُتب علیکم الصّیام» به مهمانی خداوند دعوت شده‌اند، و این مهمانی ویژگی‌هایی دارد:

 

۱- میزبان، خداوند و مهمانان را شخصاً دعوت کرده‌است.

۲- وسیلهٔ پذیرایی، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دوری از دوزخ است.

۳- زمان پذیرایی، ماه رمضان است که به گفتهٔ روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.

۴- چگونگی پذیرایی، شب قدر به گونه ای است که در آن نیاز یک سال مهمانان تأمین می‌شود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزیّن می‌گردد.

۵- غذای این ماه، غذای روح است که برای رشد معنوی لازم است، نه غذای جسم. لطف غذای این مهمانی، آیات قرآن است که تلاوت یک آیهٔ آن در ماه رمضان، همچون تلاوت تمام قرآن در ماه‌های دیگر است. این مهمانی، هیچ گونه همخوانی و شباهتی با مهمانی‌های دنیوی ندارد. خداوندِ عالِم و غنی و خالق و باقی و عزیز و جلیل، میزبان انسان‌های جاهل و فقیر و فانی و مخلوق و ذلیل می‌شود و می‌گوید: «من دعایتان را مستجاب می‌کنم و برای هر نفسی که در ماه رمضان می‌کشید، پاداش تسبیحی عطا می‌کنم».

 

ماه مبارک رمضان در سیره و سخن معصومان علیهم السلام

سید ابن طاووس «ره» نقل می‌فرماید که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهره پیامبر اکرم (ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت، تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبارک رمضان رنگ مضاعفی به خود می‌گرفت، بگونه ای که تمام شبها را به شب زنده داری و عبادت سپری می‌کرد. دربارهٔ حضرت امام زین العابدین (ع) نقل شده‌است که ایشان در این ماه کاملاً غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذکر تکبیر می‌گشت.

 

آداب ماه مبارک رمضان

در کتاب شریف وسائل الشیعه برای اخلاق روزه دار در ضمن روایت مفصّلی می‌خوانیم: «روزه دار باید از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزاری، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخن چینی و حرام خواری، دوری کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت داشته و به یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد». شرط حضور در این مهمانی، فقط تحمّل گرسنگی نیست. در حدیث می‌خوانیم: «کسی که از اطاعت رهبران آسمانی سرباز زند یا در مسائل شخصی و خانوادگی با همسرش بدرفتار و نامهربان باشد ویا از تأمین خواسته‌های مشروع او خودداری کند یا پدر و مادرش از او ناراضی باشند، روزه او قبول نیست وشرایط این ضیافت را به جای نیاورده است». روزه گرچه فوائد و منافع طبی از قبیل: دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگی را دارد؛ اما سحرخیزی ولطافت روح واستجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگری است ومحروم واقعی کسی است که از این همه خیر وبرکت محروم باشد.

 

فلسفه روزه

در حدیث معراج داریم که پیغمبر اکرم (ص) وقتی به معراج رفت، در آنجا خطاب شد «یَا أحْمَدُ هَلْ تَعْلَمُ مَا مِیرَاثُ الصَّومِ»؛ ای احمد، می دانی روزه چه اثری در پی دارد و چه چیزی به ارث می‌گذارد؟ «قَالَ: لَا. ثُمَّ قَالَ: مِیرَاثُ الصَّومِ قِلَّةُ الْأکْلِ وَ قِلَّةُ الْکَلَامِ وَ مِیرَاثُ الصَّمْتِ أنَّهَا تُورِثُ الْحِکْمَةَ وَ هِیَ تُورِثُ الْمَعْرِفَةَ وَ تُورِثُ الْمَعْرِفَةُ الیَقِینَ فَإذَا اسْتَیْقَنَ الْعَبْدُ لَا یُبَالِی کَیْفَ أصْبَحَ بِعُسْرٍ أمْ بِیُسْرٍ فَهَذَا مَقَامُ الرَّاضِینَ»؛ روزه دو اثر دارد؛ یکی اثر ظاهری است که همان کم خوردن است و دومی که بالاتر است، کم صحبت کردن و سکوت است که ما به آن «صومِ صمت» می‌گوییم. اگر جلوی زبانت را بگیری و مراعات زبانی داشته باشی، این موجب می‌شود که حکمت پیدا کنی. آن وقت میراث حکمت، معرفت است و معرفت هم یقین را از خود به ارث می‌گذارد و ثمره یقین هم «مقام رضا» است و این همان مقامی است که با آن می‌توانی حجاب‌ها را برطرف کنی.

 

احکام روزه و رمضان

روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند و شرح آنها بعداً گفته می‌شود، خودداری نماید. لازم نیست انسان نیت روزه را از قلب خود بگذراند یا مثلاً بگوید فردا را روزه می‌گیرم بلکه همین قدر که برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب کاری که روزه را باطل می‌کند انجام ندهد، کافی است و برای آن که یقین کند تمام این مدت را روزه بوده، باید مقداری پیش از اذان صبح و مقداری هم بعد از مغرب از انجام کاری که روزه را باطل می‌کند خودداری نماید.

 

درخلوت دلبران

دعاها و مناجات فراوانی ازامامان معصوم (ع) در این ماه وارد شده‌است که به‌طور مشترک در تمامی این ماه می‌توان خواند. مانند دعای: اللهم ارزقنی حج بیتک الحرام…، پس از هر نماز واجب؛ دعای: یا علی یا عظیم، یا غفور یا رحیم…؛ پس از هر نماز واجب؛ دعای: اللهم ادخل علی اهل القبور السّرور…، پس از هر نماز واجب و دعای: اللهم لک صمت و علی رزقک افطرت و علیک توکلت فتقبل منی، به هنگام افطار.

 

تقویم ماه مبارک رمضان

از وقایع روز اول ماه رمضان «بنا به نقل شیخ مفید در مسار الشیعه» روز بیعت- به ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام است، و این عمل از طرف مأمون عباسی فقط یک نقشه سیاسی برای فرونشاندن انقلابات داخلی مخصوصاً جلوگیری از خروج و قیام شیعیان ایران (که در اوائل خلافت مأمون گرداننده خلافت او بودند) انجام گرفت. و دیگر ترس قیام اولاد علی (علیه السلام) از جمله عوامل ولایتعهدی حضرت رضا (علیه السلام) از طرف مأمون به‌شمار می‌آید روز هفتم ماه رمضان بنا به نقل شیخ مفید قدس سره سال دهم بعثت حضرت ابو طالب عم و یار با وفای پیامبر (صلی الله علیه و آله) وفات یافت. در ماه مبارک رمضان سال دهم بعثت خدیجه بانوی فداکار و همسر بی‌نهایت مهربان حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) در روز دهم به سن شصت و پنج سالگی از دنیا رفت، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را با دست مبارک خویش در حجون مکه (قبرستان ابو طالب) به خاک سپرد، و حزن در گذشت او پیامبر (صلی الله علیه و آله) را بسیار محزون ساخت. پانزدهم ماه رمضان (بنا به نقل شیخ مفید و شیخ بهائی در توضیح المقاصد) روز ولادت موفور السعادت حضرت سبط اکبر، امام حسن مجتبی (علیه السلام) است، و این در سال سوم هجرت واقع شده‌است، وقتی مژده ولادت این نور پاک را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) دادند، امواج سرور و شادمانی دل مبارک حضرت را فرا گرفت و مشتاقانه و با شتاب به خانه دخترش و محبوبه اش سیده زنان عالم رفت، فرمود: «یا اسماء هاتینی ابنی»، پسرم را به من بده.

 

شب‌های قدر

انسان برای رشد و تعالی، به اسباب و زمینه‌هایی نیاز دارد، تا برای رسیدن به هدف او را یاری کند. یکی از اسباب و زمینه‌های مهم، لطف و عنایت الهی است که در برخی زمان‌ها به صورت خاص شامل حال بندگان می‌شود. شب قدر، نقطه اوج این عنایت ویژه به‌شمار می‌رود. از طرفی بهره انسان‌ها از الطاف الهی، متناسب با ظرفیت، مرتبه ایمانی و تلاش آن‌ها متفاوت است. درک شب قدر و بهره‌وری بیشتر از این شب عزیز، مشروط به فراهم کردن زمینه‌ها و شرایط استفاده از آن است. شب قدر، شب سرنوشت است و مقدرات انسان در این شب معین می‌شود. لطف الهی، در آن، به مراتب بیشتر از زمان‌های دیگر است، تا اندازه ای که می‌تواند تمام عمر، بلکه تمام هویت آدمی را تحت تأثیر قرار دهد.

 

ماه مبارک رمضان در فرهنگ‌ها

ماه مبارک رمضان در ایران همواره با استقبال مردمی روبه رو شده و مؤمنین آداب این ماه که اعم از روزه داری و رعایت شئونات آن است را به جا آورده‌اند. اما فراتر از آداب مذهبی این ماه، حجم عظیمی از فعالیت‌های فرهنگی به تدریج به وجود آمده و به حیات خود ادامه داده‌است. این فرآورده‌های فرهنگی، ابعاد مختلفی را شامل می‌شده و در قالب آیین‌ها و مناسک، آواها و اشعار و نیز مهارت‌ها و تکنیک‌هایی باقی مانده‌است. فرهنگ رمضان از آنجا که اغلب تعارضی با باورهای اعتقادی نداشته، بلکه درصدد تشدید و تحکیم آنها بوده، با واکنش مثبتی از سوی عالمان دینی مواجه شده‌است. از این رو، نوعی وفاق نخبگانی و عامه درباره» اجرای آنها وجود داشته؛ امری که به ضمیمه» باورهای محلی و رفتارهای کهن زمینه‌ساز فرهنگ رمضان در ایران شده‌است.

 

وداع با ماه مبارک رمضان

السَلامُ عَلَیکَ غَیرَ مُوَدَّع بَرَما، وَ لامَترُوک صیامُهُ ساما… اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِن مَطلوب قَبلَ وَقتِهِ، وَ مَحزُون عَلَیهِ قَبلَ فَوتِهِ… بدرود تو را که هنوز فرا نرسیده، از آمدنت شادمان بودیم و هنوز رخت برنبسته، از رفتنت اندوهناک بدرود که چه بدی‌ها با آمدنت از ما دور شد و چه خیرات از تو ما را نصیب آمد! باور نمی‌کنم که تمام شد؛ فصل باران‌های یکریز رحمت؛ فصل مهربانی و اجابت دستان تمنا… فصل خلسه‌های عاشقانه تا خدا… فصل اشک‌های بی‌دریغ «ندامت»... فصل شکوفه‌های معطر «مغفرت»... انگار همین دیروز بود که چشم‌های اشتیاقمان را به پهنه آسمان دوخته بودیم و آمدن ماه نو را انتظار می‌کشیدیم؛ ماهی که زمین را به آسمان پیوند می‌دهد و انسان را از تعلقات تن می کَنَد و به حقیقت ایمان نزدیک می‌کند، ماهی که آدمی را به میهمانی حضرت دوست دعوت می‌کند و او را بر کنار سفره بی پایان رحمت می‌نشاند، ماهی که با نور نماز و نیایش و با ریسمان روزه و پرستش و در سایه سار قرآن، تو را از چاه بردگی به ستیغ بلند بندگی می‌رساند. اینک آن ماه دلربا، آهنگ رفتن دارد و ما مانده‌ایم با یک دنیا انس و دل سپردگی و رنج تنهایی و بی تابی فراق… باید بسوزیم و بسازیم و چشم به راه آمدنش باشیم، تازه اگر نفسی از عمر باقی باشد و قافلة مرگ، ما را با خود نبرد!

 

عید فطر، عید روزه داران

عید، روزی است که خداوند برای جوایز رحمانی اش و انعام رحیمی خویش از میان روزها برگزید، روزی که بندگان بعد از یک ماه اعتراف به بندگی و طلب آمرزش و عرض نیاز و تمنا، فراتر از ظن و گمانشان اعطا می‌کند. فط، عید اولیاءالله و روزه دارانی است که گوی سبقت را از دیگران ربوده‌اند و در این روز فرا خوانده شوند تا جوایز و هدایان را دریافت کنند. از امام صادق (ع) نقل شده‌است که فرمود: «إِذَا کَانَ صَبِیحَةُ یَوْمِ الْفِطْرِ نَادَی مُنَادٍ اغْدُوا إِلَی جَوَائِزِکُمْ؛ زمانی که صبح روز عید فطر می‌شود منادی [از آسمان] ندا می‌کند، صبح زود به دنبال گرفتن جوایزتان باشید.

 

حفظ دستاوردهای ماه مبارک رمضان

حال که پس از یک ماه مهمانی خدا، وارد عید اولیاءالله می‌شویم، با نگاهی به پشت سر و شهرالله که لحظه لحظه آن مملو از نور و خوبی‌ها بود، با دستاوردها و رهاوردهایی از این سفر معنوی روبه رو خواهیم شد که حفظ آنها، برای شروع دوباره زندگی معنوی، بسیار ارزشمند بوده‌است و فراموشی آنها بستر سقوط را برایمان به ارمغان می‌آورد، دستاوردهایی چون: یاد و ذکر خدا، قرائت روزانه قرآن، نماز اول وقت، روزه داری، یاد فقرا، یاد مرگ، دوری از گناه و آلودگی‌های روحی و روانی، توسل به اهل بیت (ع)، دوری از پرخوری، حفظ حرمت‌ها، هم‌نشینی با خوبان، دوری از شب‌نشینی‌های بیهوده و مملو از لهو و لعب، دوری از غیبت، دوری از دروغ گویی، انتظار اوقات نماز، همگامی با شادی و غم اهل بیت (ع)، سلامتی جسمانی، روحی، روانی.

 

رمضان در نثر ادبی

خدایا! دوباره به آغاز لحظه‌های تبرک رسیدم؛ به آغاز سی روز مهربانی که قرار است مدام کنار تو بنشینم و نزدیک تر از همیشه، دوستت بدارم و دوستم بداری. دوباره با تو بر سر میعاد آمده‌ام، بر سر وعده روزهای پرهیز و ایمان. دوباره از امشب، دلداده سحرگاه می‌شوم و غروب‌های دل‌انگیز را بی تابانه به پیشواز می‌روم. دوباره ستاره‌های سحری را قدر می‌دانم و نفس‌های تبرک سپیده دم را غنیمت می‌شمارم. دوباره به تو سلام می‌گویم، از فراز بام روزه‌ها و روزهای عشق؛ از فراز ارتفاع خویشتن داری و خداخواهی. دوباره بال و پرم مشتاق تر و پرنده تر، مرا به سمت و سوی تو می‌آورند و از عمق پایین دست زمین، رهایم می‌کنند. من این آغاز دوباره را به درگاه تو، سپاس می‌گویم. خدایا! تو را سپاس که دیگر بار، عمرم به دیدار این لحظه‌ها نائل شد. تو را سپاس که نفس‌هایم فرصت دوباره رسیدن به این هوای هستی بخش را پیدا کردند. من باز پیراهن نیایش و توحید بر تن می‌کنم و به خانه تو می‌آیم؛ به بزم بی‌ریایی که سفره از کرامت و عطای بی پایان تو دارد و تمام بزم‌ها و آراستگی‌ها را از چشمم می‌اندازد.

 

منبع

ویژه نامه ماه رمضان، ماه ضیافت الهی